دوشدوم یارالی بوردا
منی وئردیلر قوردا
اوغلوم قیزیم گلمه دی،
من قالدیم اوردا بوردا
گؤزه ل گونلریم اولدی
سئوگلی یاریم اولدی
اونی الدن وئرینجه،
بلالی باشیم اولدی
بو گولون آدی ختمی
بو گله ن یاردیر حتمی
گؤزلریم یولدا قالدی،
یاریم بالدی یا قت می؟
اوره گیمدن قان آخدی
سؤزلریمی بوراخدی
دردیمی دینله ین یوخ،
یولوم سندن اوزاخدی
یانماز ایدیم من آلیشان اولموشام
نه اولدو کی چوخ دانیشان اولموشام؟
من کی یاتیب دویماز ایدیم بیر زامان،
نه اولدو کی چوخ چالیشان اولموشام؟
گونده یئییب جانیمی هئی بسله دیم،
ایندی قادایلا باریشان اولموشام
آدیمی بیلمزدی منیم قونشوموز
ایندی ائل ایچره نه نیشان اولموشام
شنلیک ایدی گولمک ایدی ایشلریم
ایندی نه اولدو پریشان اولموشام؟
ایچیمده بیر اوت یانیر
توستوسو جانیمدادیر
بوغولدوم آللاه آمان
دامارلاریم قایناییر
ها سؤز گلیر دیلیمه
چاشیر گئدیر گؤزومه
بولاق اولور قاینییر
سوزور یاناقلاریمه
اوره گیم لاپ گؤینه ییر
سؤزلریمی گیزله دیر
هردن دولوب داشاندا
دیلیم دوداقیم اسیر
سؤزلرینی سعف دئییر
اوره گیم لاپ دیلله نیر
سینه مه تاپ پاپ چالیر
دیلیمه، اوتان دئییر;
اؤره ک باغیشلا منی
باغیشلامارام سنی
اوره گیم آغلار دئییر;
یاندیریسان سن منی!
بیزیم اوشاقلار"هن ویا هه " سؤزین "بلی " سؤزی یئرینه دئینده،چوخ آتا آنالار،اویرتمنلر وآیری بؤیوک یاشدا اولان اینسانلار دونه دونه بالاجا اوشاقلار و یا تزه جاوانلارا بو جومله نی سؤیله ییرلر،"هن یوخ بلی" و او اوشاق وجاوان بالا فیکر ائدیر کی بو سؤزو دئمک ادبسیزلیک آنلامینا گلیر. ویا ”خیر" یئرینه "یوخ "دئمک ده چوخ اینسانلارین باخیمیندان ادب سیزلیک حسابلانیر. بیز بیلیریک کی آذربایجانلیلار و عمومیتله تورک کولتورینده تعاروف ویا حدیندن آرتیق بویور بویور یوخدی آما فارسلاردا تعاروف گونده لیک دانیشیقلاردا،ادبیاتدا، سیاست ده و دیگر ساحه لرده چوخ گئنیش صورتده ایشله نیر. کلمه لرله اویناماق و سؤزلره علت سیز جه پیس یا یاخجی اتیکتی یاپیشدیرماق حددیندن چوخ آرتیق گؤرونور. هر کولتورده توهینلی سؤزلر و اونون مقابیلینده چوخ سایقی لی سؤزلرده واردیر آما فارس کولتورونده حددیندن آرتیق اولوب و اونا گؤره ده مختلف یئرلرده کلمه ویا سؤز داعواسی باشلانیر و یئرسیز دئیینماقلار و مشاجره لره سبب اولور و گؤرورسن اصلی مسئله یاددان چیخیر. میثال ایچون بیر قاپیدان ایکی آدام ایسته ییر گئچسین، اگر بونلاردان بیری دئسه;شما اول وارد بشوید. او بیریسی مومکوندی ناراحات اولا. یانی او "بفرمایید" سؤزین "وارد بشوید" یئرینه ایشلتماغی اؤزینه بیر حورمت قویما حساب ائدیر. یا میثال ایچون بیرین ایسته ییر ائوینه دعوت ائتسین، اگر دئسه "به خانه ما هم بیایید" مومکون دی ناراحات اولا، چونکی سئویر کی اونا "به خانه ما تشریف بیاورید" جومله سی دئییلسین. تشریف فرما شدن،ارتحال ویا فوت کردن،افاضه نمودن،فیض یاب شدن و.... بو سایدیقیم فعللر و بونلارا تای چوخلاری اصلینده بیر عیده یاخجی کلمه لرین یئرینه ایشله نیرلر مثال ایچون: برداشتن، واردشدن،آمدن،مردن،گفتن،استفاده کردن وسایر. بو سؤزجوکلر ویا مرکب فعل لر که بیر کلمه عربی و بیر کلمه فارسی دان شکیلله نیبلر دیل تانیما باخیمیندان سعف بیر ترکیبدیلر کی بو سعف ترکیبلر بیزیم تورکجه میزه ده یاییلیب و ایندیسه گئنیش صورتده ایشله نیرلر. منجه بو جور سعف عیبارتلر دؤزه لتمه لرین منطیقلی بیر سببی یوخدی و بیر عیده نین عرب دیلین فارسجایا و یا تورکجه یه اوستون بیلمه سیندن آسیلی دیر و ائله بو سعف باخیش فارس دیلیندنده بیزیم آذربایجان تورکجه سینه یاییلیب و او دیلده گئنیش وجهیده بیر کلمه فارسجا و بیر کلمه تورکجه دن شکیلله نمیش سعف مرکب فعل لر ذؤزه لدیب کی عاوام آراسیندا سایقیلی سؤزلر حئساب اولوبلار.
اینسانلارین
بیر بیرینه سایقی و ادبله دانیشماسی ان واجیب زادلارداندیر آما "وارد شدن"
ویا "آمدن" کلمه سین ایشلتماقی سایقی سیزلیق و یا ادب سیزلیک آنلامینا
گتیرمک ده اؤزو بیر ادب سیزلیک کیمی بیر زاد اولور و دانیشماقیدا
اینسانلارا چتین ائدیر، چونکی حددیندن آرتیق تعاروف و بویور بویور ائتمک ده
اینسانلاری بیر بیرینه یاخینلاتماقا مانع اولور آما عکسی حالدا ساده
دانیشیق دوستلوق و یاخینلیق یارادیر و بیز گؤروروق کی اینسانلار بیر بیرینه
یاخینلاشدیقجا آرالاریندا اولان بویور بویور لار و قولومبا سؤزلر آرادان
گئدیر. حتتا آللاه تعالی دا اینسانلارا چوخ ساده دیلله خیطاب ائله ییبدیر.
بیز اگر ایران دان قیراخ آیری اولکه لرین بیلگی ده ویا مقامدا یوخاری
اینسانلارین چوخ جیددی مباحثه لرینه باخساق، گؤریریک اونلار بیز ادب سیز
حساب ائله دیگیمیز کلمه لری چوخ راحاتلیقلا ایشله دیرلر وناراحاتلیقدا
اولمور. آما عوضینده چوخ کلمه لر و سؤزلر ده وار کی حقیقتده ده توهین وپیس
کلمه دیلر و فارسی دیلینده چوخ راحاتلیقلا ایشله نیر و توهین ده حساب
اولمور و بیزده اونلاردان تقلید ائدیب و ایشله دیریک، مثال ایچون "شیطان"
سؤزی. بیر تورکیه لی کیشی ایله بیر ایرانلی تورک قیزی ایستیردیلر
ائولنسینلر و بولارین نیشان دونمینده بیر پارا آنلاشمازلیقلار اولموشدی
واونلاردان بیری بو ایدی کی کیشی دئییر دی; بو ایرانلی قیز منیم اوشاقیما
"شیطان" سؤزون ایشله دیر، دئمه لی تورکیه ده شیطان سؤزون بیر اوشاقا ویا
اینسانا دئمک توهین آنلامینا گلیرکی حقیقتده ده بوجور اولمالی دیر، حال بو
کی ایراندا شیطان اوشاق یاراماز اوشاق دئمکدیر و آتا آنالاردا چوخ فخریله
بو کلمه نی اؤز اوشاقلاری باره سینده ایشله دیرلر و بونا تای کلمه لر کی
اولارین معنی سی چوخ آچیق شکیلده توهینلی دیرآما هر حالدا ایشله نیرلر.
بویور بویور کولتوری ایراندا اولان تورکلرده یوخدور و اگر ایندی بیرعیده شه
هرلر وآداملار آراسیندا عادت اولوبدی دئملی تقلید یولیلا اولوبدی وایندی
بیز گؤروروک کی "ارتحال ائله ماق،تشریف گتیرماق،شرفیاب اولماق،فیض
آپارماق،قدم رنجه ائله ماق،خاطیرجمع اولماق،اطاعت امر ائله ماق،میل ائله
ماق، صرف اولماق،مرقوم بویورموق، و وبونلارا تای ایکی کلمه لی فعل لر کی
بیر فارسی و یا عربی کلمه دن و بیر تورکی کلمه دن دوزه لیب لر، چوخ چوخ
اولوبلار و عمومیت له توی و یاس توره نلرینده نوحه خوانلار و اوخویانلار
ایشله دیرلر ومیللت آراسیندا دا بوجور دیل تانیما باخیمیندان غلط سؤزلر و
کلمه لر ایشله نیرلر و چوخ تاسسوفله دوز کلمه لرین یئرینه اوتوروبلار وبئله
لیکله راحات و دوز دانیشماق میللته چتین اولوب. چوخ واقلار اولورکی بیر
یازیق اینسان بیر ایداره ده بو سؤزلری ایشلتمه ماق سببیله بیر میز
صاحیبینین غضبینه توش گلیر! حال بو کی سایقی و سئوگی ده بیزیم او ساده
دانیشان آتاآنالاریمیزلا گئدیبدی. هن و یا یوخ دئمک بیزیم آذربایجان تورک
دیلینین لاپ گؤزل سؤزلریندندیلر و هئچ ده ادب سیزلیک نیشانه سی دئییل.
بیزیم آتا انالاریمیزین سوفرالارینین باشی قوناقلارلا دولو اولوب و اونلار
قوناقلارینا هر جور یئمک لریله اکرام ائدیب لر واونلارا "بویورون یئیین" و
یا "بویورون ایچین" سؤزیله تعاروف ائدیبلر. ائولرینه قوناق گلنده "
بویورون" و یا "بویورون گئچین" سؤزیله تعاروف ائدیبلر. و هامی میز بیلیریک
کی آذربایجان میللتی احترام و سایقی دا هر زامان دیللر ازبری اولوبلار
وایندی بیر عیده جاهیل اینسانلار اولارین دیللرینه عاید اولان کلمه ویا
سؤزلری توهین و یا ادبسیزلیک آنلامینا سالماسی هئچده دوغری دئییل. بو
قوندارما عیبارتلری هئچ دیل تانییان اینسان دیله گتیریب و اونونلا فخر
ائتمز. بو طور بیر اتفاق هئچ دیلده قبول ائدیلمز. سانکی اینگلیس دیلیینده
انگلیسی کلمه ایله عرب کلمه سین قاتیب بیر عیبارت دوزه لدیریک، بو ایش دوز
اولا بیلمز، اولسادا چوخ گولمه لی اولار.
باریش
منیم احوالی روحیه م سولونجا داغلار آغلارمیش
گؤزومدن یاش آخان گؤنلر بو چولده داشلار آغلارمیش
اؤزون بویوم بوکولدوکجه سنی گورمک محال اولموش
سویوم گئتمیش دوزوم قالمیش منه دورنالار آغلارمیش
نه لر چکدیم نه لر گؤردوم بیلن یوخدور بو چؤللرده
آلاگؤزلی گؤزل قیزلار منی اوخشارلار آغلارمیش
قوجاقیمدان اوشاقلاریم قاچیب مندن اوزاقلارا
ائشیتمیشه م منه باغلی او یئرده باغلار آغلارمیش
چکیب گئتمیش بولودلاردا سینه م اوسته یانیر کؤزلر
دوداغلاریم یومولدوقجا قیزارمیش نارلار آغلارمیش
باریش گلیب منی گؤرسه اونا چوخلو گیلئییم وار
اوتانجیندان منه باخماز دئیر دریالار آغلارمیش
- بو شعیر اورمو گولو دورومو باره ده یازیلدی.
معجز شبستری بیر شاعیردی کی چوخونوقلا یوخسول لوق اونون شعرلرینده بیر اصلی موضوع دی. البته اونون چوخ دیرلی توپلوم سال وانتقادی شعرلریده وار کی بوردا اولارین باره سینده بحث ائتمکه ماجال اولماز. یوخسول لوق اونون شعرلرینده هم مادی یوخسول لوق وهم بیلگی یوخسول لوقودی کی هر ایکی سی ده میللته یاشاییشی چتین ائدیر. معجزینده شعرلرینده طنز وار آما اوقدر آجی لارلاقاتیشیب کی گولدیرسه ده او گولماق آجی گولماقدیر. اونون شعرلری یوخسول اینسانلارین یاشاییش دا چکدیلری چتین لیق لرین و توپلوم دا اولان آشاغی دوروم لارن وار لی لارن راحات یاشاییش لارینان توتوزدورور:
اونونکه یوخدی دوشابی، یاغی، یومورتاسی
اونون نه آخرتی خوش اولار، نه دنیاسی
خوشا سعادتینه اونلارین که وار بالی
سحر تناول ائدر، هم ییه ر گون اورتاسی
غنی ئولنلرینه بالیلن چالار حلوا
اودادی وئرمز عموغلی فقیرین حلواسی
گورنده بال لذیذی گوزون یوم ای یوخسول
ملول ائدر سنی چونکه اونون تماشاسی
ویا بیر آیری یرده دئییر:
دلبرا بیر چاره ایله بوش قالوب قندانیمیز
چای وئریب عمرین سیزه مرحوم اولوب فنجانیمیز
استکان چایدان سماور باشنه سالمیش قرا
آهی آه اوستن چکر بیچاره دسترخانیمیز
چاره سیز بیر درده توش اولموش ذوغال بینوا
باشینه منقل نه کول توکسین هانی درمانیمیز
بیر آیری شعریده دئییر:
مجلسه داخل اولور پوللی خانیم لاله کیمی
یاد و بیگانه آلیر دوره سینی هاله کیمی
سفره ده تک قالی پولسوز باجی غساله کیمی
چونکه پولدور کیشینین غم گونی غمخواری داداش
جان کیمی باغریوا باس درهم دیناری داداش
ویا اوستاد شعرینده مادی یوخسول لوقون تاثیرین اوستاد ویا معلمه وسونوجدا اورنجیه بیر یاخجی دیلده سویله ییر:
دچار فقر و ضرورت اگر اولا استاد
هزار سال اوخوسا اوغلون آنناماز بیرزاد
معلم اولسا پریشان روزگار ای دوست
چوره ک خیالی ائدر ذهن ائوین اونین برباد
گلر چیخاندا ائویندن دورار قاباغیندا
نه اَت، نه قند، نه سوغان وار نه دوز دییه ر آرواد
او حالیلن یتیشر مکتبه عبوس و غضوب
دوگر اوشاقلاری بی جرم یوکسه لر فریاد
ز بسکه پرت ائدیب او بینوانی پولسیزلیق
جیبینی، قولتوغینی آختارار الینده مداد
معلمه وئریله یاخشی ماهیانه گرک
گرک معلم اولا احتیاجدن آزاد
آچین قولاغوزی ای دوستان من ائشیدین
وطن خرابه لری علمیله اولار آباد
معجز علمی اینسانین ناجی سی بیلیر وقلم باره سینده بئله دئییر:
قلم حکم فرمادی هر عصرده
قلم اهلین اگلشدیره ر قصرده
عزیز ایلین یوسفی مصرده
قلمدر قلم بارک الله قلم
اگر اولماسیدی جهاندا مداد
کیم ایلردی خیام و سعدینی یاد
سخندان شیرین زمان بلاد
قلمدر قلم بارک الله قلم
جهان قالدی یاران نه خاقانیه
نه ابن یمینه، نه قاآنیه
او که دل چویرمز بودیوانه یه
قلمدر قلم بارک الله قلم
گئدیب دهردن عرفی و انوری
وئریب جان هم او جامی وجوهری
بو گون اونلارین وارث اکبری
قلمدر قلم بارک الله قلم
معجز خانیملارین درس اوخوماسین او زامان داکی حتی کیشی لر ده مدرسه یه گتماقدان منع اولوردولار، چوخ واجیب بیر زاد بیلیردی وشعرلرینده دفه لرجه بو مساله یه توخونوب:
ای دوست سواد اولمیا گر عورتده
نامحرمه محتاج اولاجاق البته
ایستر سنه نامه یازدیرا خاتونین
بیر بوینی یوغونلا اگله شر خلوتده
مینجیق کیمی سوز توکر آغزیندان
کاغذ یازان جنب اولار ساعتده
مکتوبی گلنده گزدیره ر کوچه له ری
بیر قدر گرک گوزلیه هر دربند ده
تا بیر اوخویان گوروب دییه، ای قارداش
بوکاغذی بیر اوخی ده ده ن رحمتده
بیر ایش چیخاحاق ایشین ایچیندن مطلق
کاغذ اوخویان اولسا فنا طینتده
اوّل خانیما باخار سورا مکتوبه
سن بورکووی یانقیلیجی قوی غربتده
ای مؤمن خر چوخ اشتباه ائله میسن
وئرمز پزونگه(Pezavang) یِر خدا جنتده
معجز گوره سن جهت نه دور که تاری
خلق ایلمییب عقل بیزیم ملتده
نامحرمیله قول بویون اولماق شرعی
یازماق، اوخوماق خلافیمیش بوکند ده
یازماق قیزین عصمتین خللدار ائتمز
ساخلار اونی علم پردۀ عصمتده
جاهل آنانین بالاسی بیسمارک اولماز
آرواد گرک علم ئورگنه هر حالتده
یازان:اکبر دهقانی
قایناک:دیوان معجز شبستری
_من بو ایشه مات قالمیشام! من بو ایشه مات قالمیشام! هئچ سن آروادلار بیر دیل، کیشی لر بیر دیل دانیشان شه هر و یا کند گؤروبسن؟! سن اینانماساندا من گؤرمیشم، بلی من گؤرمیشم;آخی بئله ده ایش اولار؟
_اولماز اولماز! آروادلار کیشی لریندن سؤز ائشیدرلر،کیشی نجه آروادینا ایزین وئرر اؤز دیلیندن آیری دیلی آنا دیلین یئرینه دانیشیب و یا اوشاقینا اویرتسین،اولماز، یوخ اولماز!
_آخی اولوب دااا؟
_آی کیشی! اولار قوناق دیلار، آیری شه هرلردن دولانماقا گلیبلر!
_یوخ،اولان
بیر ایش دئییل، قوناق آروادلار بیزیم شه هرین کیشی لرینن ال اله
دولانیرلار؟! ائله دئیه سن کیشی لرکیشی لیک دن دوشوبلر! آلله قدیم کیشی لره
ایرحمت ائله سین،بس نیه اولارین زمانه سینده بئله زادلار گؤرسنمیردی؟
_ گئت قارداش اویانااا، منیم ایشیم گؤجوم وار!!!!
تانرینین باغینا باخ، گؤر نه گولوستان یارادیب
منی عشقینده دیلنچی، سنی سولطان یارادیب
آه و زار ائیله‌مه چوخ صبر ائله بیر گون گله‌جک
عشقیمه لاییق اولان بیر دلی جئیران یارادیب
قاشینا گؤزلرینه درده سالان قامتینه
منی دونیادا گؤزل یار سنه قوربان یارادیب
ایسته سم آیری دوشَم سندن اورک قانا دؤنر
بو اورک قانیمیله عهدیله پیمان یارادیب
بال دوداقلارینا باخ آی کیمی پارلاق اوزونه
منه دونیادا عزیزیم سنی بیر جان یارادیب
سئومیشم من سنی عشقینله قومار اوینامیشام
من اودوزدوم بو قوماری سنی شیطان یارادیب
(باریش) ایله باریشیب رحم ائله یاندیرما منی
سنی بیر بویلو چینار تک منی افشان یارادیب
گل اوتور سن منه شعر منده سنه قصه دئییم
بیر اویاندان بیر بویاندان سنه یوز صفحه دئییم
سن منه گولمه لی دئه من سنه جرتدان ناغیلی
سحری آخشام ائده ک هر نمنه گلسه دئییم
باغلا بیر ایپ منیم اول ساققالیما توت الینه
چک اونو من باغیریم حاق سؤزونو ترسه دئییم
بوگون احوالیمی پوزما دئه گؤریم سن نجه سن؟
من کی آما ده یم ایندی سنه بیر نامه دئییم
یوز قلم کاغذین اوسته یازیلیب منده آلام
جیب ده یوخدور پولوم اما گئجه یاره نه دئییم؟
.........................
قلئچی مورتوض اورت باسدیر ماحالینین ان بؤیوک یازاری "شککیات و شرعیات" کیتابیندا یازیر کی بیرگون شیخ آغا افندی طهرات درسی وئریردی. جاببارلا غاففاردا یان یانا اوتوروب فیض یاب اولوردولار. جاببار بیر سؤزجوگو شیخ آقا جانابلارینین سؤوزلرینده باشا دوشموردو. او سؤز "مقعد" سؤزو ایدی. جاببار غاففاردان سوروشدو: غاففار! "مقعد" یانی نمنه؟ غاففار دئدی:مقعد یانی گؤتداااااا! جاببار تعججوبله دئدی: باه آتونان شیخ آقا سن نه یامان آدام سان! هئچ من ایندی یه کیمی مقعد آدیندا گؤت ائشیتمه میشدیم!!
